जोडणी – II:

राष्ट्रीय अनुवाद अभियानासाठी प्रस्ताव
जयती घोषांद्वारे राष्ट्रीय ज्ञान आयोगस (NKC) सादर
(11ফেব্ৰুৱাৰী, 2006ত NKC অনুবাদ কৰ্মশালাৰ আলোচনা আৰু অংশগ্ৰহণকাৰী আৰু আনসকলৰ লগত কৰ্মশালাৰ পশ্চাত্ৱৰ্তী কথোপকথনৰ ওপৰত আধাৰিত )(राष्ट्रीय ज्ञान आयोगा (NKC) द्वारे अनुवादावर ११ फेब्रुवारी २००६ ला आयोजीत कार्यशाळेत सहभागी झालेल्या व इतरांशी केलेल्या विचार-विमर्शावर आधारित)

इथे विविध प्रकारच्या (मानव, मशीन सहाय्य, त्वरीत , इत्यादी) व विभिन्न क्षेत्रात (साहित्यिक, वैज्ञानिक, तांत्रीक, वाणिज्य इत्यादी) च्या अनुवादाची संखेत विस्तार व गुणवत्तेत सुधारणा करण्याची आवश्यकता आहे, ज्यामुळे देशभरात ज्ञानपर्यंतची पोच अधिकाधिक होईल. या प्रक्रियेच्या त्वरित कार्रवाईचा विकास करणे आणि देशात दर्जेदार अनुवादाचा प्रचार-प्रसार करण्याची सगळ्यात चांगली पद्धत म्हणजे राष्ट्रीय अनुवाद आभियानाची स्थापना होय. हे अभियान, दर्जेदार अनुवादाचा विकास, शिक्षण, अनुवाद आणि अनुवादकांसंबंधित माहितीचा प्रचार-प्रसार आणि सरकारी व खाजगी संगठनांद्वारे चालू कार्यांना संगठित करण्याची जबाबदारी, या सर्व कार्योंस तत्कालिक रूपात घेईल. हा विचार इतर विविध खाजगी क्षेत्रांच्या व संस्थांच्या कामाची नक्कल करणे वा त्याचा ताबा घेण्यासाठी नाही, तर त्यांची प्राथमिकतेत, गुणवत्तेत सुधार आणि विस्तृत जागरूकतेस पुन्हा पारखण्यास मदद करण्यासाठी आहे.

अनुवाद एक कार्या म्हणून भारतीय उपखंडात एकापेक्षा अधिक भाषिक जोड्यांमध्ये बऱ्याच काळापासुन होत आला आहे. भारत व इतरत्र भागात विविध बोलीभाषा व समुदायातील मोठमोठे विद्वान अनुवादाच्या क्षेत्रात कार्यरत असलेले दिसतात. प्रमुख्याने अलिकडच्या दशकात अनुवाद, व्यवसाय म्हणून आव्हानकारक आहे व लाभदायकही. संशोधन क्षेत्राच्या रूपात अनुवाद अध्ययन, तत्त्वज्ञान, साहित्यिक अध्ययन, संकेतप्रणाली, शब्दशास्त्र, मानवशास्त्र, कम्प्यूटर विज्ञान व अन्य क्षेत्रांच्या प्रचारकाच्या रूपात समोर आले. पण विविध भाषांमध्ये संस्कृती व समुदायांत त्याचा पुरेसा विस्तार झाला असला तरी या क्षेत्रात अध्याप त्यांच्या कार्यक्रमास संगठीत करण्याचे प्रयत्न मात्र अपुरे आहेत.

भारत देशा बहुभाषिक, बहुसांस्कृतिक व प्राचीन ज्ञानामुळे बऱ्याच शतकापासुन अनुवादात अग्रणी रहीला आहे. बऱ्याच भाषा व संस्कृतीबरोबरच हा देश साहित्यिक व मशीन अनुवाद दोन्हीच्या समस्त महत्वपूर्ण सैद्धांतिक पैलूसाठी उन्नत परीक्षण आधारही उपलब्ध करात आहे. आशी अपेक्षा आहे की प्रस्तावित राष्ट्रीय अनुवाद अभियान बऱ्याच काळापासुन अपेक्षीत गरजांना पूर्ण करेल ज्याची अपेक्षा विविध वर्गाद्वारेही केली जाते. जसे: शिक्षक, विद्यार्थी, भाषा तंत्रज्ञ, व्यावसायिक समूह, समाचारपत्र संस्था आणि अन्य माध्यम समूह, लेखक, वाचक, तैलनिक अभ्यासात संलग्न लोक व अनुवाद सैद्धांतकार इ.

एनटीएम उद्देश्य खालिलप्रमाणे
१. भारतीय भाषांना समाविष्ट करून अनुवादावर आधारित माहिती भंडार-गृहाच्या रूपात काम करणे, व प्रकाशित अनुवादकांच्या सूचना, आयोजित शिक्षण कार्यक्रम, उपलब्ध अनुवाद उपकरण व साधन, नवे पुढाकार, व इतर सुविधा जसे, ‘अनुवादकांसाठी राष्ट्रीय रजिष्टर’ इत्यादी निर्माण करणे, देखरेख व नित्यनेमाने अद्यतन करणे – व सर्व प्रकारच्या उपलब्ध अनुवादाच्या संदर्भात सूचना देणे;
२. जितक्या शक्य आहे तितक्या विविध भारतीय भाषांत सैद्धांतिक व व्यावहारिक अनुवादाशी संबंधित समस्त कार्याचे स्पष्टीकरण उपलब्ध करणे;
३. सर्व भारतीय भाषांत अनुवादाशी संबंधित कार्याशी जोडेल्या गेलेल्या एजंसी, संघटना, व खाजगी संघटनेशी संपर्क स्थापित करणे;
४. दर्जेदार अनुवादाद्वारे समस्त भारतीय भाषा आणि साहित्यास देशा-परदेशात व्यापक रूपात मांडणे;
५. अनुवादासाठी विविध प्रकारच्या उकरणाची निर्मिती, द्वैभाषिक व बहुभाषिक सामान्य व खास शब्दकोश, शब्दशोधक व पर्यायवाची/विलोम शब्दकोश जे अनुवादासाठी विशेष सहाय्यक असतील;
६. अनुवादाच्या क्षेत्रात अभिरूचि असणाऱ्या सर्व संस्था व खाजगी अनुवादकांचे लाभार्थ व्यक्तिगत वा संयुक्त रूपात अनुवाद अध्ययनात केल्या गेलेल्या कार्याचे यथार्थ प्रकाशन व मुद्रणाच्या क्षेत्रात प्रवेश व प्रोत्साहन;
७. जिज्ञासु लोक/अनुवादकांच्या प्रश्नोत्तरासाठी बुलेटिन बोर्ड द्वारे एक ‘संवाद मंचाची’ सुविधा उपलब्ध करणे;
८. अनुवाद प्रणाली संदर्भात मार्गदर्शन करणे व अनुवाद अध्ययन व प्रशिक्षणास समृद्ध करण्यासाठी कार्यक्रम हाती घेणे.

प्रस्तावित राष्ट्रीय अनुवाद अभियानासाठी मूळ कार्यक्रम
अनुवादकांचे शिक्षण:
हे तितकेच खरे आहे की जरी अनुवादासाठी बहुभाषिकतेची आवश्यकता असते व हे एक विशिष्ट प्रकारचे कार्य आहे ज्याची कल्पना केली जाऊ शकत नाही आणि ज्याची काही वैशिष्ट्य जाणणे आवश्यक आहे. या व्यतिरिक्त विभिन्न प्रकारच्या अनुवाद कार्योंत विविध प्रकारची दक्षतेची आवश्यतकता असते– उदाहरणात साहित्यिक अनुवादाने वैज्ञानिक व तांत्रीक कार्याच्या अनुवादात अनेक प्रकारच्या कौशल्याची व परिस्थितीची आवश्यकता असते. तुलनात्मक दृष्या विवरण कौशल्ये अविकसीत आहेत व संबंधीत माध्यमे (उदा. दूरदर्शन, रेडीओ) इतर संदर्भात वैशिष्ट्यपूर्ण प्रशिक्षणाचीही आवश्यकता आहे.

या कार्यक्षेत्रात एनटीएम खालील बाबींचा समावेश करेल:
  » अल्पकालीन प्रशिक्षण कार्यक्रमांचे संचालन
  » अनुवादकांठी पाठ्यक्रम सुरू करणे, जे देश भरात भाषा शिक्षण कार्यक्रमाचे एक अंग बनू शकेल.
  » शिष्यवृत्ति कार्यक्रम जे विभिन्न संस्थांमध्ये विद्वानांच्या आदान-प्रदानाची परवानगी देऊ शकेल. इथे विशेष भर विभिन्न भारतीय भाषांमधील अनुवादावर दिला जावा, न केवळ इंग्रजीत / इंग्रजीमधून.
  » संशोधन प्रकल्पांना प्रोत्साहन देणे, त्यात संशोधनात रस असलेल्या विद्यार्थिंचाही समावेश व्हावा, खासकरून दर्जेदार अनुवाद उपलब्ध करण्यासाठी व उदाहरण प्रस्तुत करण्यासाठी शिक्षणशास्त्रीय उद्देशाच्या पूर्तिसाठी संसाधन उपलब्ध करेल.

माहितीचा प्रसार
अनुवादाचे कार्य हे अध्याप महत्वाचे वा उत्तम मोबदला मिळवून देमारे नाही, त्याचबरोबर जाणकार/सामर्थ्यवान वाचकांनाही देशातील उपलब्ध अनुवादाच्या क्षमतेची पुरेशी माहिती नाही. उदाहरणार्थ कोणत्याही खास प्रादेशिक भाषांत असे अनेक चांगले अनुवादक आहेत पण प्रकाशकांना त्याची माहीती नाही, अन्यथा ते त्याच्या सेवेचा वापर करू शकतात. केंद्रीय भारतीय भाषा संस्थान, मैसूर, सात प्रमुख शहरात आपल्या प्रादेशिक भाषा केंद्रांद्वारे २० भारतीय भाषांत दरवर्षी जवळ जवळ ४०० अशा शिक्षकांना प्रशिक्षण देते जे एका भाषेतून दुसऱ्या भाषेत अस्खलीतपणे लिहू, वाचू तथा बोलू शकतात. (सध्यास्थितीत अशा प्रशिक्षितांची संख्या जवळजवळ ११,००० च्या आसपास आहे.) पण उपयोगकर्त्यांना अध्याप त्यांच्याबद्दल माहीती नाही. लहान-सहान प्रकाशकांद्वारे विविध भाषांत अनुवाद केले गेले आहेत व मुद्रणही केले आहे पण त्याच्या उपलब्धते बद्दल बऱ्याच जणांना त्याची माहीती नाही.

त्याचसाठी या क्षेत्रातील एनटीएमचे मुख्य कार्यक्रम खालिल प्रमाणे असतील:
  » विभिन्न क्षेत्रातील आणि विविध कौशल्य व योग्यता असणाऱ्या अनुवादकांचा डाटा भंडार तयार करणे. हा संग्रह विशिष्ट गरजेनुसार NTM शी संपर्क साधल्यास ऑनलाइन उपलब्ध होईल.
  » शैक्षणिक संस्था, वाचनालय नेटवर्क इत्यादींना सातत्याने पाठवण्यासाठी विविध क्षेत्रातील कलाकृतींच्या उपलब्ध भाषांतराची नव्या सूचीबरोबर डाटा भंडार व माहिती पत्रके तयार करणे.

दर्जेदार अनुवादाचा प्रचार व प्रसार करणे.
यह चर्चा का विषय हो सकता है कि अगर दर विविध प्रकारच्या अनूवादित साहित्याची गरज असती तर ते बाजारात यापुर्विच उपलब्ध झाले असते. पण प्रत्यक्षात शक्यतेच्या माहितीचा आभाव या कमतरतेच्या वास्तविक मागणीस पुढे येऊ देत नाही. जोपर्यंत ज्ञानाची कवाडे उघडली जात नाहीत तोपर्यंत आपण काय गमावतोय याची जाणीव आपल्यासा नसते, हे बऱ्याच ज्ञानाच्या बाबतीत दिसून येते. या व्यतिरिक्त जे वाङमयीन अनुवादाच्या कार्यात गुंतलेले आहेत (जसे एनबीटी व ग्रंथ अकादमी) एकदा निर्माण केल्यावर स्थानीक भाषांत अनुवादित पुस्तकांची मोठ्या प्रमाणात मागणी आहे, याची सत्यता पठवते.

हे लक्षात ठेवले पाहिजे की या प्रकारचा अनुवाद इंग्रजीतून भारतीय भाषात केवळ एकतरफी होता कामा नये; भारतीय भाषेतही साहित्याचा खजीना आहे, जसे इंग्रजी व दुसऱ्या भारतीय भाषांत, दोन्हीत मोठ्या प्रमाणात प्रसार करणे आवश्यक आहे. खासकरून अनुवादास समांतर रचनात्म कार्याच्या मार्गाच्या रूपात पाहण्याची परंपरेस प्रोत्साहन दिले पाहिजे. इथे एक समांतर नमुन्याची आवश्यकता आहे जो लक्ष्य व स्रोत भाषेत उर्ध्व रूपात भेद निर्माण करू शकत नाही, व भारतातील बहुभाषिकतेस व सांस्कृतिक विविधतेस विकासीत करते. काही ठराविक क्षेत्रात पुर्विच अनुवादाची वृद्धी होत आहे (जसे डॉ. आंबेडकर द्वारे केले गेलेल्या कार्याचा अनुवाद बऱ्याच भाषात झाला आहे.) जो नव शिक्षितांच्या व्यापक सामाजिक समरसते बरोबरच आसा-अपेक्षांनाही प्रतिबिंबीत करते.

साहित्यिक अनुवादापेक्षा वेगळे वैज्ञानिक व तांत्रिक अनुवादात संज्ञा व संकल्पनेच्या प्रमाणिकरणाची मोठ्या प्रमाणात आवश्यकता आहे, ज्यामुळे चांगली जाण व भाषांमधील सहज प्रवास सुनिश्चित केला जाऊ सकेल. या व्यतिरिक्त अनुवाद या दिवसात सामाजिक प्रतिष्ठेचे व अर्थाजनाचे उत्तम साधल बनला आहे. हे ही सक्षात ठेवले गेले पाहिजे की अनुवाद हे एक व्यक्तीगक कार्य तर आहेच शिवाय सामाजिक धाडसही, ज्याच्या यशाकरीता विविध स्तरावर विविध प्रकारच्या माणसांची सहभाग अपेक्षीत आहे. थोडक्यात हे एक समूह कार्य आहे.

इस संदर्भ में एनटीएम के अंतर्गत् निम्म विशिष्ट क्रियाकलापों पर विचार किया जा सकते :
  » पुस्तक मेला, बाजार में पुस्तक की उपलब्धता, अध्येतावृति कार्यक्रम तथा पुरस्कार द्वारा उत्तम गुणवत्ता वाले अनुवादों के सक्रिय प्रोत्साहन
  » दीर्घ अवधि तथा विविध अनुवाद परियोजनाओं के द्वारा सहयोगी अनुवाद कार्य को बढ़ावा देना, तथा कार्य़शालाओं का आयोजन करना जिसके द्वारा अनुवादक अपने विचार तथा अनुभवों का आदान-प्रदान कर सके.
  » प्रकाशक अथवा अनुवादकांकडून परत विकत घेण्यासाठी तजवीज करणे. उच्च कोटि के अनुवाद तथा उसके लिए आरंभिक बाजार सुनिश्चित करने हेतु पुस्तकालय नेटवर्क तथा प्रकाशकों के बीच क्रय-विक्रय तथा व्यवस्थापन हेतु सम्पर्क करना.
  » अनूदित सामग्रियों के प्रस्तुतकर्ता, प्रकाशक, तथा पुस्तक क्रेताओं के बीच अंतरापृष्ठ मुहैया कराना, निजी तथा सार्वजनिक संगठनों सहित.
  » क्षेत्रीय भाषाओं में विस्तृत प्रचार-प्रसार के लिए कुछ तात्कालिक घटनाओं की पत्रिका और अन्य उपयोगी और रोचक सामग्रियों के प्रारंभिक अनुवाद पर छूट देना (जैसे न्यू साइंटिस्ट, इकोनोमिक एण्ड पॉलिटिकल वीकली इत्यादि).
  » विद्यालय, महाविद्यालय और विश्वविद्यालयों के पाठ्यक्रमों में अनूदित पाठ्य सामग्री को सम्मिलित करने का सलाह देना और खासकर सभी स्तर पर साहित्य अध्ययन में दूसरी भारतीय भाषाओं से अनूदित कार्यों आणणे.
  » सभी विद्यालय और महाविद्यालयात भाषा संसाधन केन्द्र व विद्यालयों में विशिष्ट पुस्तक केन्द्र (अनूदित सामग्रियों से संबद्ध) का सलाह देना.
  » अल्प दृष्टिगोचर जारी गतिविधियों का प्रचार-प्रसार व विकास जो द्विभाषी दक्षता के प्रोत्साहन पर जोर देते. (जैसे कर्नाटक पुलिस अधिकारी के परीक्षा में अनिवार्य अनुवाद विभाग).
  » अन्य सार्वजनिक और सामाजिक संगठनों का प्रयोग करते हुए (जैसे राष्ट्रीय साक्षरता मिशन और भारत ज्ञान-विज्ञान समिति) द्वारा छोटे-छोटे शहरों और गाँवों तक अनूदित सामग्री तक अधिक से अधिक पहुँच को सुनिश्चित करने के साधनावर विचार करणे.

मशीन अनुवादास प्रोत्साहन
नव्या प्रौद्योगिकी अपेक्षाकृत कम मूल्य पर त्वरित और बड़े परिमाण के अनुवादों के लिए नये रोचक अवसर उपलब्ध कराते ह, इस संदर्भ में प्रौद्योगिकी के विकास व मानव संसाधन दोनों के परिमाण पाए जाते. एनटीएम प्रौद्योगिकी का निर्माण व प्रयोग करण्यात मदद करू शकेल, व निम्नलिखित पहल के द्वारा मशीनी अनुवाद में प्रौद्योगिकी से संबंधित विकास की सुविधा उत्पन्न करू शकेल :
  » आवश्यक बुनियादी ढ़ाँच्याचा निर्माण सुनिश्चत करणे, खासकर अंकीय उपकरण (डिजिटल टूल्स) जैसे पर्यायवाची/विलोम शब्दकोश, द्विभाषिक शब्दकोश, अनुवाद मेमोरी, के लिए सॉफ्टवेयर इत्यादि, जो कि अधिक से अधिक दक्ष और प्रभावकारी अनुवादासाठी प्रभावी आहे.
  » शाब्दिक संसाधन जसे ई-शब्दकोश, वर्डनेट, भाषा विश्लेषण और संश्लेषक उपकरण, शब्दानुक्रमणिका, बारंबारता विश्लेषक इत्यादि मशीनी अनुवाद प्रणाली के प्रमुख भाग आहे. यह किसी एक संस्था के द्वारा तैयार व देखभाल नहीं किए जा सकते बल्कि लम्बे समय के लिए विभिन्न संस्थाओं के साझेदारी की आवश्यकता. एनटीएम लगातार पारस्परिक सहक्रिया, सभा, व ऑनलाइन परिचर्चाच्या द्वारे समूह कार्य के लिए एक मंच उपलब्ध करा सकेगा.
  » एनटीएमच्या स्वत्वाधिकाराच्या आवश्यक मुद्दे सोडवळ्यासाठी के साथ स्रोत मूल पाठ और अनुवाद जहाँ तक संभव हो स्पष्ट अंकीय रूप में उपलब्ध करायी जानी चाहिए। एनटीएम को यह सुनिश्चित कर लेना चाहिए कि इस अंकीय सामग्रियों के भंडार का देखरेख मानकिकृत XML टैग्स व DTD के साथ एक मानक प्रारूपात केले जाईल.
  » या दिवसात टिप्पणी व पंक्तिबद्ता के साथ उच्च कोटि के समानान्तर कॉरपोरा का विकास करने का अन्तर्राष्ट्रीय प्रचलन है. इस तरह के टिप्पणीय कॉरपोरा को मशीनी अनुवाद प्रणालियों को अपनाने के लिए मशीनी शिक्षण तकनीक के द्वारा व्यवहार किया जाते. इस डेटा का पूरा परिमाण और गतिविधियों के विस्तार में ठोस प्रारंभिक लागत की आवश्यकता पड़ते, जो वास्तवात व्यक्तिगत संगठनों के द्वारा नहीं किए जाते; मगर एनटीएम इस प्रकार की गतिविधियों में सुविधा उपलब्ध करा सकेगा आणखी काही मदद भी.
  » १९९६ मध्ये १५ देशात को सम्मिलित करके संयुक्त राष्ट्रसंघ द्वारा आरंभ किए गए “यूनिवर्शल नेटवर्किंग लैग्विज” (UNL) का अनुशरण करते हुए अंतरभाषा पर आधारित एक प्रस्ताव का विकास करना. (आइआइटी मुंबई अंग्रेजी और भारतीय भाषा के मशीनी अनुवाद के लिए पहले ही विभिन्न उपकरण, तकनीक और संसाधन का विकास कर चुका आहे, ज्याचे सामान्यीकरण केले जाऊ शकते.